کۆنیشانەی فرەهەستیاری کۆڵۆن ناسراوە بە Irritable Bowel Syndrome (IBS) لە زمانی ئینگلیزی، حاڵەتێکی درێژخایەنە و کاریگەری لەسەر ڕیخۆڵە گەورە دەبێت. تایبەتمەندیەکانی بریتینە لە ئازاری سک و گرژبوون و ئاوسانی گەدە و غازات و سکچوون و قەبزی. نەخۆشی IBS حاڵەتێکی باو و ئاساییە، بە مەزەندەکردن 5-10%ی دانیشتووان تووشی دەبێت. لە ئافرەتان زیاترە لە پیاوان، و بە شێوەیەکی گشتی بۆ یەکەمجار لە نێوان تەمەنی ٢٠-٣٠ ساڵیدا دەستپێ دەکات.
هیچ هۆکارێکی ناسراو نییە بۆ تووشبوون بە نەخۆشی IBS، بەڵام وا بیردەکرێتەوە کە پەیوەندی بە هۆکارە دەروونی و جەستەیی و خۆراکییەکانەوە هەبێت. فشار، دڵەڕاوکێ و خەمۆکی هۆکاری باوی نیشانەکانی IBSن. هۆکارەکانی تری بریتین لە هەندێک خۆراک (وەک شیرەمەنی، شوکولاتە، کافاین و کحول)، گۆڕانی هۆرمۆنەکان و هەوکردنی کۆڵۆن.
نەخۆشی IBS حاڵەتێکی درێژخایەنە، واتە دەتوانێت بۆ چەند مانگێک یان تەنانەت ساڵانێک بەردەوام بێت. بەڵام نیشانەکان دەتوانن لە توندییدا جیاواز بن و لەوانەیە بێن و بڕۆن. ڕەنگە هەندێک کەس کە تووشی نەخۆشی IBS بوون تەنها نیشانە سووکەکانیان هەبێت، لە کاتێکدا هەندێکی تر نیشانەکانی توندتریان هەبێت.
هیچ چارەسەرێکی یەکجاری بۆ نەخۆشی IBS نییە، بەڵام چارەسەر هەیە کە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکانی، وەک کەمکردنەوەی فشار و خۆراک چاک.
نیشانەکان:
باوترین نیشانەی نەخۆشی IBS ئازاری سکە. ئەم ئازارە دەتوانێت لە سووکەوە تا توند بێت. لەوانەیە ئازارەکە بە تێپەڕاندنی پیسایی کەم بێتەوە یان دوای خواردن خراپتر بێت.
نیشانەکانی تری نەخۆشی IBS بریتین لە:
- سکچوون
- قەبزی
- چڵک لە پیساییدا
- بەپەلەی بوونی جوڵەی ڕیخۆڵە
- جووڵەی ناتەواوی ڕیخۆڵە
- هەستکردن بەوەی ڕیخۆڵەکانت دوای پیساییکردن بە تەواوی بەتاڵ نین
نیشانەکانی نەخۆشی IBS دەتوانن لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر جیاواز بن. ڕەنگە هەندێک کەس تەنها نیشانە سووکەکان دەربکەون، لەکاتێکدا هەندێکی تر نیشانەکانی توندیان هەبێت. هەروەها نەخۆشی IBS دەتوانێت ببێتە هۆی ماندوێتی و دڵەڕاوکێ و خەمۆکی. نەخۆشی IBS حاڵەتێکی درێژخایەنە، واتە دەتوانێت بۆ چەند مانگێک یان تەنانەت ساڵانێک بەردەوام بێت. ماوە ماوە دێت و دەڕوات.
هۆکارەکانی:
هۆکاری شیاوی زۆر هەیە بۆ تووشبوون بە نەخۆشی IBS و هۆکارەکی تەواوی نادیارە. بەڵام چەند هۆکارێک هەن کە ڕەنگە بەشداربن لە دروستبوونی نەخۆشی IBS. لەوانە:
- نائاسایی لە جوڵەی ماسولکەکانی کۆئەندامی هەرس: گرژبوونی ماسولکەکان کە زۆر بەهێزن یان زۆر لاوازن لەوانەیە بەشداربن لە نیشانەکانی IBS.
- کاردانەوەی زۆری کۆئەندامی دەمار بەرامبەر بە گۆڕانکاری لە کۆئەندامی هەرسدا: ئەمەش ڕەنگە ببێتە هۆی ئەوەی مێشک گرژبوونی ئاسایی کۆئەندامی هەرس بە هەڵە وەک ئازار لێکبداتەوە.
- هەوکردن لە کۆئەندامی هەرس: لەوانەیە هۆکاری جۆراوجۆر بێت، لەوانە هەوکردن لە ڕیخۆڵەدا، بەرگەنەگرتنی خۆراک و فشاری دەروونی.
- ناهاوسەنگی لە تێکەڵەی بەکتریا لە ڕیخۆڵەکاندا (مایکرۆبایۆتای ڕیخۆڵە): ناهاوسەنگی لە مایکرۆبایۆتای ڕیخۆڵەدا پەیوەندی بە IBS ەوە هەیە، هەرچەندە ڕۆڵی وردی کە دەیگێڕێت هێشتا ڕوون نییە.
- هۆکارە دەروونییەکان: فشار و دڵەڕاوکێ و خەمۆکی لە کەسانی تووشبوو بە نەخۆشی IBS باون و لەوانەیە بەشداربن لە نیشانەکانی نەخۆشییەکە.
- هۆکاری بۆماوەیی: هەندێک جین هەن کە پەیوەندییان بە IBS هەیە، بە تایبەت ئەگەر ئەندامێکی خێزانەکەت هەبێت کە تووشی IBS بووە.
کێن ئەوانەی مەترسی تووشبونیان هەیە:
چەندین هۆکاری مەترسی هەیە بۆ تووشبوون بە IBS، لەوانە:
- مێژووی خێزانەکەت: ئەگەر ئەندامێکی خێزانەکەت هەبێت کە تووشی نەخۆشی IBS بوو، ئەگەری تووشبوونت بەو حاڵەتە زیاترە.
- تەمەن: IBS زیاتر لە گەنجانی پێگەیشتوو و لە نێوان ٢٠ بۆ ٣٠ ساڵی باو دەبێت.
- ڕەگەز: نەخۆشی IBS لە ئافرەتان زیاترە وەک لە پیاوان.
- فشار: فشار دەتوانێت نیشانەکانی نەخۆشی IBS دەستپێبکات یان خراپتری بکات.
- دڵەڕاوکێ و خەمۆکی: ئەم حاڵەتانە زۆرجار هاونەخۆشی لەگەڵ نەخۆشی IBSن و دەتوانن بەشداربن لە گەشەکردنی نەخۆشییەکە.
دەستنیشانکردنی نەخۆشیەکە:
دەتوانرا IBS دەستنیشان بکرێت بەبێ پێویستی بە هیچ پشکنینێک بێت. پزیشکەکەت پرسیار لەبارەی نیشانەکانت و مێژووی پزیشکی دەکات و دواتر بە شێوەیەکی گشتی دەتوانێت نەخۆشی IBS دەستنیشان بکات ئەگەر تۆ حاڵەتەکەت هەبوو. هەندێک جار، پزیشکەکەت ڕەنگە هەندێک پشکنین پێشنیار بکات بۆ دەرکردنی هەندێک حاڵەت و یارمەتیدان بۆ دەستنیشانکردنی یەکلاکەرەوەی IBS. ئەم پشکنینانە بریتین لە:
- پشکنینی خوێن: ئەم پشکنینانە بەکاردێت بۆ گەڕان بەدوای حاڵەتەکانی تردا، وەک کەمخوێنی یان نەخۆشی سیلیاکی، کە لەوانەیە هۆکاری نیشانەکانت بێت.
- پشکنینی پیسایی: ئەم پشکنینانە بەکاردێت بۆ گەڕان بەدوای هەوکردن یان کێشەی تر لە ڕیخۆڵەدا.
- پشکنینی هەناسە: ئەم پشکنینانە بەکاردێت بۆ پێوانەکردنی بڕی میتانی و هایدرۆجین لە هەناسەتدا. ئەمە دەتوانێت یارمەتی پزیشکەکەت بدات بۆ ئەوەی بزانێت کە ئایا تۆ زیادەڕۆیی لە گەشەی بەکتریاکانی ڕیخۆڵە باریکە (SIBO)ت هەیە، کە حاڵەتێکە کە دەتوانێت ببێتە هۆی نیشانەکانی IBS.
- کۆلۆنۆسکۆپی: ئەم پشکنینە بۆ سەیرکردنی ناوپۆشی ڕیخۆڵە گەورە بەکاردێت. بۆرییەکی بچووک و نەرم و نیان کە کامێرای تێدایە دەخرێتە ناو کۆمەوە و بە تەواوی درێژی ڕیخۆڵە گەورەدا تێدەپەڕێت.
- سیگمۆیدۆسکۆپی: ئەم پشکنینە بۆ سەیرکردنی ناوپۆشی بەشی خوارەوەی ڕیخۆڵە گەورە بەکاردێت. بۆرییەکی بچووک و نەرم و نیان کە کامێرای تێدایە دەخرێتە ناو کۆمەوە و بە بەشی خوارەوەی ڕیخۆڵە گەورەدا تێدەپەڕێت.
- سی تی سکان: ئەم پشکنینە بۆ گرتنی وێنەی ناوەوەی سک بەکاردێت.
- MRI: ئەم پشکنینە بۆ گرتنی وێنەی ناوەوەی سک بەکاردێت.
- ئەندۆسکۆپی سەرەوە: ئەمە پشکنینێکە کە بۆرییەکی تەنک و نەرم و نیان کە ڕووناکی و کامێرای تێدایە لە ڕێگەی دەمتەوە و بۆ خوارەوەی قوڕگتەوە دەخرێتە ناوەوە. کامێراکە ڕێگە بە پزیشکەکەت دەدات سەیری بەشی سەرەوەی کۆئەندامی هەرست بکات، لەوانەش گەدەت و بەشی یەکەمی ڕیخۆڵە باریکە.
چارەسەرەکانی:
هیچ چارەسەرێکی یەکجاری بۆ نەخۆشی IBS نییە، چارەسەرەکان سەرنجیان لەسەر کەمکردنەوەی نیشانەکانە.
گۆڕانکاری لە خۆراکدا:
زۆرجار گۆڕانکاری لە خۆراکدا یەکەم هەنگاوە بۆ بەڕێوەبردنی IBS. هەندێک کەس بۆیان دەردەکەوێت کە دوورکەوتنەوە لە هەندێک خۆراک یان خواردنی ژەمە بچووکەکان زۆرتر یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی نیشانەکانیان.
هەندێک خۆراک دەتوانن نیشانەکانی IBS دەستپێبکەن. لەوانە خواردنە چەورەکان و کحول و کافاین و شەکر. هێشتنەوەی کتێبەکی خۆراک دەتوانێت یارمەتیت بدات بۆ ئەوەی بزانیت کام خۆراک نیشانەکانت دەستپێدەکات. کاتێک زانیت لە کام خۆراک دوور بکەویتەوە، دەتوانیت گۆڕانکاری لە خۆراکدا بکەیت بۆ ئەوەی یارمەتیت بدات لە کەمکردنەوەی نیشانەکانت. هەوڵبدە ڕیشاڵی زیاتر بخۆیت و دوور بکەوەرەوە لە گلوتین.
هیچ ڕێجیمێکی تایبەت بۆ نەخۆشی IBS نییە، بەڵام هەندێک کەس بۆیان دەردەکەوێت کە ڕێجیمێکی کەم FODMAP یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی نیشانەکانیان. FODMAPs جۆرێکە لە کاربۆهیدرات کە هەرسکردنی بۆ هەندێک کەس کە تووشی IBS بوون دەتوانێت قورس بێت. ڵەگەڵ پسپۆرێکی خۆراک قسە بکە دەربارەی ئەم جۆرە رجیمە.
دەرمانەکان:
کۆمەڵێک دەرمانی جیاواز هەیە کە دەتوانرێت بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشی IBS بەکاربهێنرێت. پزیشکەکەت لەگەڵت کاردەکات بۆ دۆزینەوەی باشترین دەرمان یان تێکەڵەی دەرمانەکان بۆ کەمکردنەوەی نیشانەکانت.
هەندێک لە دەرمانە باوەکان کە بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشی IBS بەکاردەهێنرێن بریتین لە:
- دەرمانی دژە سکچوون: ئەم دەرمانانە یارمەتیدەر دەبن بۆ کەمکردنەوەی سکچوون.
- شلکەرەوە: ئەم دەرمانانە یارمەتیدەر دەبن بۆ نەهێشتنی قەبزی.
- دژە کرژبوون: ئەم دەرمانانە یارمەتیدەر دەبن بۆ کەمکردنەوەی ئازاری سک و گرژبوون.
- دژە خەمۆکی: ئەم دەرمانانە دەتوانن یارمەتیدەر بن بۆ نەهێشتنی نیشانەکانی نەخۆشی IBS وەک دڵەڕاوکێ و خەمۆکی.
- پرۆبایۆتیکەکان: ئەم تەواوکەرە خۆراکیانە یارمەتیدەر دەبن بۆ گەڕاندنەوەی هاوسەنگی بەکتریا باش و خراپەکانی ناو ڕیخۆڵە.
- مامه‌ڵه‌كردنی سترێس:
فشاری دەروونی دەتوانێت نیشانەکانی نەخۆشی IBS خراپتر بکات. فێربوونی چۆنیەتی بەڕێوەبردنی فشار دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ باشترکردنی نیشانەکانت.
کۆمەڵێک تەکنیکى جیاوازى بەڕێوەبردنی فشار هەیە کە دەتوانن کاریگەر بن، وەک:
- تەکنیکەکانی ئیسراحەت: تەکنیکەکانی وەک یۆگا و مێدیتەیشن و هەناسەدانی قووڵ دەتوانن یارمەتیدەر بن بۆ کەمکردنەوەی فشار.
- وەرزشکردن: وەرزشکردنی بەردەوام یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی فشار و باشترکردنی تەندروستی گشتی.
- ڕاوێژکاری دەروونی: قسەکردن لەگەڵ ڕاوێژکار یان چارەسەرکەر دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دەستنیشانکردن و بەڕێوەبردنی ئەو سترێسانەی لە ژیانتدا هەن.
- خەوتن: توێژینەوەکان دەریدەخەن کە خەوتنی پێویست دەتوانێت دەستپێک بێت بۆ نەخۆشی IBS.
ئەگەر لەگەڵ نەخۆشی IBS دەژیت، زۆر گرنگە لەگەڵ پزیشکەکەت قسە بکەیت دەربارەی باشترین بژاردەکانی چارەسەرکردن بۆ تۆ. چارەسەری یەک قەبارە بۆ هەمووان نییە بۆ نەخۆشی IBS، بەڵام بە پلانی چارەسەری دروست دەتوانیت نیشانەکانت ڕزگار بکەیت و کوالیتی ژیانت باشتر بکەیت.
ئاڵۆزییەکانی ئەم نەخۆشیە:
گرنگە بزانیت کە IBS زیان بە ڕیخۆڵەکانت ناگەیەنێت، هەرچەندە ئازاری هەیە.
لە کاتێکدا IBS مەترسی لەسەر ژیان نییە، بەڵام دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزییەکان، وەک:
- ئاوچنیانی لەش: IBS دەبێتە هۆی سکچوون، ئەمەش دەبێتە هۆی وشکبوونەوەی لەش. ئاوچنیانی لەش دەبێتە هۆی ماندوێتی و سووکبوونی سەر و سەرگێژخواردن.
- مایەسیری: IBS دەبێتە هۆی قەبزی، ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی باوەڕپێکراو. مایەسیری بریتیە لە ئاوسانی خوێنبەرەکانی ناو کۆم. دەتوانن ئازاریان هەبێت و خوێنیان لێ دەربچێت.
- دڵەڕاوکێ و خەمۆکی: نەخۆشی IBS دەتوانێت سترێس دروست بکات و کاریگەری لەسەر کوالیتی ژیانت هەبێت. دەبێتە هۆی دڵەڕاوکێ و خەمۆکی.
ژیان لەگەڵ IBS:
ژیان لەگەڵ نەخۆشی IBS دەتوانێت چالاک بێت، بەڵام ڕێگا هەیە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی. گرنگە پلانی چارەسەرکردن بدۆزیتەوە کە بۆت کاریگەری هەبێت. دڵنیابە لە قسەکردن لەگەڵ پزیشکەکەت دەربارەی نیشانەکان و نیگەرانییەکانت. هەروەها دەتوانیت پشتگیری لە خێزان و هاوڕێیانەوە بدۆزیتەوە، هەروەها پزیشکی دەروونی ئەگەر کێشەی خەمۆکی و فشار دەروونیت هەیە.
سەرچاوە:
- NHS. (n.d.). irritable bowel syndrome. NHS choices. Retrieved September 2022, from https://www.nhs.uk/conditions/irritable-bowel-syndrome-ibs/
- Mayo Foundation for Medical Education and Research. (2021, December 1). Irritable bowel syndrome. Mayo Clinic. Retrieved September 2022, from https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/irritable-bowel-syndrome/symptoms-causes/syc-20360016
- U.S. Department of Health and Human Services. (n.d.). Definition & Facts for irritable bowel syndrome. National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. Retrieved September 2022, from https://www.niddk.nih.gov/health-information/digestive-diseases/irritable-bowel-syndrome/definition-facts#IBS
- Irritable bowel syndrome: IBS, symptoms, causes, treatment. Cleveland Clinic. (n.d.). Retrieved September 2022, from https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/4342-irritable-bowel-syndrome-ibs#symptoms-and-causes
- Weaver, K. R., Melkus, G. D. E., & Henderson, W. A. (2017, June). Irritable bowel syndrome. The American journal of nursing. Retrieved September 2022, from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5453305/
- Irritable bowel syndrome: Overview. from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK279416/
- Irritable bowel syndrome (IBS). NHS inform. (n.d.). Retrieved September 2022, from https://www.nhsinform.scot/illnesses-and-conditions/stomach-liver-and-gastrointestinal-tract/irritable-bowel-syndrome-ibs
- Irritable bowel syndrome (IBS). healthdirect. (n.d.). Retrieved September 2022, from https://www.healthdirect.gov.au/irritable-bowel-syndrome-ibs#what
- Irritable bowel syndrome. American College of Gastroenterology. (2022, March 21). Retrieved September 2022, from https://gi.org/topics/irritable-bowel-syndrome/#tabs2
- Ibs facts and statistics. About IBS. (2022, April 29). Retrieved September 2022, from https://aboutibs.org/what-is-ibs/facts-about-ibs/
- U.S. National Library of Medicine. (n.d.). Irritable bowel syndrome | IBS. MedlinePlus. Retrieved September 2022, from https://medlineplus.gov/irritablebowelsyndrome.html#summary
- Helvaci, M. R., Algin, M. C., & Kaya, H. (2009, December). Irritable bowel syndrome and chronic gastritis, hemorrhoid, urolithiasis. The Eurasian journal of medicine. Retrieved September 2022, from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4261279/
- Soares, R. L. S. (2014, September 14). Irritable bowel syndrome: A clinical review. World Journal of Gastroenterology. Retrieved September 2022, from https://www.wjgnet.com/1007-9327/full/v20/i34/12144.htm
