کەمخوێنی نەخۆشییەکی خوێنە کە بە کەمی ژمارەی خڕۆکە سوورەکانی خوێن دەناسرێتەوە. خڕۆکە سوورەکانی خوێن ئۆکسجین دەگوازنەوە بۆ شانەکانی جەستە. کەمخوێنی چەندین جۆری جیاواز هەیە، هەریەکەیان هۆکاری تایبەتی خۆیان هەیە. باوترین جۆری کەمخوێنی بریتییە لە کەمخوێنی بەهۆی کەمی ئاسن، کە بەهۆی کەمی ئاسن لە خۆراکدا دروست دەبێت. نیشانەکانی کەمخوێنی بریتین لە ماندوێتی و هەناسە تەنگی و کاڵبوونی پێست.
جۆرەکان و هۆکارەکان:
کەمخوێنی چەندین جۆری هەیە، هەریەکەیان هۆکاری تایبەتی خۆیان هەیە. باوترین جۆرەکانی بریتین لە:
- کەمخوێنی بەهۆی کەمی ئاسن: ئەمە باوترین جۆری کەمخوێنییە. کاتێک ڕوودەدات کە جەستەت ئاسنی پێویستی نەبێت بۆ دروستکردنی هیمۆگلۆبین، ئەو پرۆتینەی لە خڕۆکە سوورەکانی خوێندایە و ئۆکسجین دەگوازێتەوە بۆ شانەکانت.
- کەمخوێنی نەخۆشی درێژخایەن: ئەم جۆرە کەمخوێنیە زۆرجار لەو کەسانەدا دەبینرێت کە نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە، وەک شێرپەنجە، نەخۆشی گورچیلە، یان هەوکردنی جومگەکانی ڕۆماتیزم. کاتێک ڕوودەدات کە هەوکردن کاریگەری لەسەر توانای جەستە هەیە بۆ دروستکردنی خڕۆکە سوورەکانی خوێن.
- کەمخوێنی کەمی ڤیتامین: ئەم جۆرە کەمخوێنییە ئەگەری هەیە ئەگەر خۆراکی هاوسەنگ نەخۆیت یان کێشەیەکت هەبێت لە هەڵمژینی ماددە خۆراکییەکان لە خۆراکدا. هەروەها دەکرێت بەهۆی هەندێک دەرمانەوە بێت، وەک ئەوانەی بۆ چارەسەری هەوکردنی جومگەکان یان شێرپەنجە بەکاردەهێنرێن. ڤیتامینە گرینگەکان کە زۆر پێویستن بۆ خوێن بریتین لە ڤیتامین B12 و فیتامین B9.
- کەمخوێنی ئەپلاستیک: ئەمە جۆرێکی دەگمەنە بەڵام جددی کەمخوێنییە و کاتێک ڕوودەدات کە مۆخی ئێسک خڕۆکە سوورەکانی خوێنی پێویست بەرهەم نەهێنێت. دەکرێت بەهۆی هەندێک دەرمانەوە بێت، بەرکەوتن بە هەندێک مادەی کیمیایی، یان هەوکردنی ڤایرۆسی.
- کەمخوێنی خانەی داسکی (Sickle cell anemia): ئەمە جۆرە کەمخوێنییە کە بۆماوەیی دەبێت و کاریگەری لەسەر خڕۆکە سوورەکانی خوێن دەبێت. لە کەمخوێنی خانەی داسکیدا، خڕۆکە سوورەکانی خوێن شێواوی دەبن و ناتوانن بە باشی ئۆکسجین هەڵبگرن.
- تالاسیمیا: ئەمەش جۆرێکی تری کەمخوێنییە کە بۆماوەیی دەبێت و کاریگەری لەسەر خڕۆکە سوورەکانی خوێن دەبێت. لە تالاسیمیادا خڕۆکە سوورەکانی خوێن هیمۆگلۆبینی پێویستیان نییە.
- کەمخوێنی هیمۆلیتیک: ئەم جۆرە کەمخوێنیە کاتێک ڕوودەدات کە خڕۆکە سوورەکانی خوێن خێراتر لەناو دەچن لەوەی کە دەتوانرێت بەرهەم بهێنرێت. دەکرێت بەهۆی کۆمەڵێک شتەوە بێت، لەوانە نەخۆشیەکانی بەرگری خۆکار، هەوکردن و هەندێک دەرمان.
کێن ئەوانەی مەترسی توشبوونیان هەیە:
- لەدەستدانی خوێن: ئەمەش بەهۆی زۆری خوێنبەربوونی سوڕی مانگانە، نەشتەرگەری، یان زەبر و زەنگەوە ڕوودەدات.
- ڕێجیم: ڕێجیمێک کە ئاسن، فۆلێت، یان ڤیتامین B12 کەمی تێدابێت، دەبێتە هۆی کەمخوێنی.
- هەندێک حاڵەتی پزیشکی ڕیخۆڵە: حاڵەتەکانی وەک نەخۆشی سیلیاکی، نەخۆشی کرۆن و هەوکردنی برینی قۆڵۆن دەتوانن ببنە هۆی کەمخوێنی.
- دەرمان: هەندێک دەرمان، وەک ئەوانەی بۆ چارەسەری شێرپەنجە بەکاردەهێنرێن، دەبنە هۆی کەمخوێنی.
- دووگیانی: دووگیانی دەبێتە هۆی کەمخوێنی بەهۆی زیادبوونی خواست لەسەر ئاسن.
- نەخۆشی درێژخایەن: نەخۆشییە درێژخایەنەکان، وەک نەخۆشی گورچیلە، هەوکردنی جومگەی ڕۆماتیزم، ئایدز، شەکرە، یان سستبوونی دڵ دەبێتە هۆی کەمخوێنی.
- تەمەن: ئەو کەسانەی تەمەنیان لە سەرووی ٦٥ ساڵەوەیە، ئەگەری تووشبوونیان بە کەمخوێنی زیاترە.
- هۆکاری بۆماوەیی: ئەگەر خێزانەکەت نەخۆشییەکی بۆماوەیی هەبوو کە دەبێتە هۆی کەمخوێنی وەک کەمخوێنی خانە نەخۆشەکان، ئەوا تۆش مەترسی تووشبوونت لەسەرە.
- کحول یان ماددە کیمیاییە ژەهراویەکانی تر.
نیشانەکان:
نیشانەکانی کەمخوێنی دەتوانن جیاواز بن بەپێی جۆر و توندی حاڵەتەکە. دەتوانن لە سووکەوە تا توند و دەتوانن بریتی بن لە:
- ماندوێتی
- هەناسەتەنگی
- گێژی
- سەر سووک بوون
- ژانەسەر
- دەست و قاچی سارد
- پێستی بێڕەنگ یان سپیبوونی پێست
- ناڕێکی لێدانی دڵ
- ئازاری سنگ
- لاوازی
- کێش دابەزاندن
ئەو کەسانەی کەمخوێنی سووکیان هەیە لەوانەیە لە سەرەتاوە هەست بە نیشانەیەکی کەم بکەن یان هیچ نیشانەیەکیان نەبێت و تەنها لەگەڵ خراپتربوونی کەمخوێنی هەستیان پێدەکەن.
ئاڵۆزییەکانی کەم خوێنی:
ئەگەر چارەسەر نەکرێت، کەمخوێنی دەبێتە هۆی کێشەی تەندروستی گەورە، وەک:
- کێشەی دڵ. کەمخوێنی وا دەکات دڵت زیاتر کار بکات بۆ ئەوەی خوێن بە تەواوی جەستەتدا پەمپ بکات. ئەمەش دەبێتە هۆی لێدانی ناڕێکی دڵ و سستبوونی دڵ.
- ئاڵۆزییەکانی دووگیانی. کەمخوێنی لە کاتی دووگیانیدا دەبێتە هۆی لەدایکبوونی پێشوەختە و کەمبوونەوەی کێشی لەدایک بوون.
- کێشەکانی گەشەکردن. کەمخوێنی دەتوانێت گەشەکردن لە منداڵان و هەرزەکاران دوابخات.
- کێشەی دەمارەکان. کەمخوێنی دەبێتە هۆی کێشە لە کارکردنی مێشکدا، وەک لەدەستدانی بیرەوەری و کێشەی تەرکیزکردن.
خۆپاراستن:
خۆشبەختانە کۆمەڵێک شت هەیە کە دەتوانرێت ئەنجام بدرێت بۆ ڕێگریکردن لە کەمخوێنی.
یەکەم: گرنگە خۆراکی هاوسەنگ بخۆیت کە بڕێکی زۆر خۆراکی دەوڵەمەند بە ئاسن لەخۆبگرێت. سەرچاوە باشەکانی ئاسن بریتین لە گۆشتی سوور، پەلەوەر، ماسی، فاسۆلیا، عدس، سپێناخ. هەروەها گرنگە ئەو خۆراکانە بخرێنە ناوەوە کە یارمەتی مژینی ئاسن دەدەن، وەک ئەو خۆراکانەی دەوڵەمەندن بە ڤیتامین سی و ئەو خۆراکانەی کە پێکهاتەی خۆراکی تریان تێدایە کە یارمەتی لەش دەدەن بۆ هەڵمژینی ئاسن و بەکارهێنانی بەشێوەیەکی کاریگەر.
دووەم: گرنگە دوور بکەویتەوە لە لەدەستدانی خوێن. ئەمەش دەتوانرێت بە دوورکەوتنەوە لە حاڵەتەکانی خوێنبەربوون، وەک برینی گەدە و وەرەم و تێکچوونی سوڕی مانگانە ئەنجام بدرێت. هەروەها گرنگە بەهۆی برینداربوون یان زەبر و زەنگەوە دوور بکەویتەوە لە لەدەستدانی خوێن. ئەگەر بڕیارە نەشتەرگەریت بۆ بکرێت، دڵنیابە پێشوەختە مەترسییەکان و ئەگەری ئاڵۆزییەکان لەگەڵ پزیشکەکەت باس دەکەیت.
سێیەم: گرنگە چارەسەری هەر حاڵەتێکی پزیشکی بنەڕەتی بکرێت کە ڕەنگە ببێتە هۆی کەمخوێنی. ئەو حاڵەتانەی کە دەتوانن ببنە هۆی کەمخوێنی یان بەشداربن بریتین لە تێکچوونی گەدە و ڕیخۆڵە، نەخۆشی گورچیلە و شێرپەنجە. ئەگەر هەریەکێک لەم حاڵەتانەت هەبوو، دڵنیابە لە گفتوگۆکردن لەسەر بژاردەکانی چارەسەرکردن لەگەڵ پزیشکەکەت.
چوارەم: دڵنیابە لەوەی کە فۆلیکی پێویستت دەست دەکەوێت. فۆلیک ئەسید ڤیتامینێکە لە ئاودا دەتوێتەوە و پێویستە بۆ بەرهەمهێنانی خڕۆکە سوورەکانی خوێن. سەرچاوە باشەکانی فۆلیک بریتین لە سەوزەی سەوزی گەڵا تۆخ، گەنمەشامی، گوێز. دڵنیابە ڕۆژانە پێویستت بە ٤٠٠ مایکرۆگرام ترشی فۆلیک بخۆی.
پێنجەم: پشکنینی کەمخوێنی خۆت بکە ئەگەر تووشی هەر نیشانەیەک بوویت. زۆرجار بە پشکنینی سادەی خوێن دەتوانرێت کەمخوێنی دەستنیشان بکرێت. ئەگەر کەمخوێنیت هەیە، بە ئەگەرێکی زۆرەوە پزیشکەکەت پێشنیاری چارەسەرکردن دەکات بە تەواوکەری ئاسن، ترشی فۆلیک و/یان ڤیتامین و کانزاکانی تر.
دەستنیشانکردنی نەخۆشیەکە:
ئەگەر پێت وایە لەوانەیە تووشی کەمخوێنی بوویت، گرنگە سەردانی پزیشکەکەت بکەیت بۆ ئەوەی بتوانن هۆکارەکەی دەستنیشان بکەن و یارمەتیت بدەن بۆ چارەسەرکردنی. چەند پشکنینێکی جیاواز هەیە کە ڕەنگە بۆ دەستنیشانکردنی کەمخوێنی بەکاری بهێنن، لەوانە ژمارەی خوێنی تەواو (CBC)، ڕشتنی خوێن و پشکنینی فێریتین.
سی بی سی ئاستی هەموو جۆرە جیاوازەکانی خانەکانی ناو خوێنەکەت دەپێوێت، لەوانەش خڕۆکە سوورەکانی خوێن. ئەمەش دەتوانێت یارمەتی پزیشکەکەت بدات بۆ ئەوەی بزانێت کە ئایا کەمخوێنیت هەیە یان نا و ئەگەر هەبووە، چ جۆرێکە.
ڕشتنی خوێن بریتییە لە پشکنینێک کە نمونەیەکی بچووکی خوێنەکەت کۆدەکرێتەوە و دواتر لە ژێر مایکرۆسکۆپدا پشکنین بۆ دەکرێت. ئەمەش دەتوانێت پزیشکەکەت لە نزیکەوە سەیری خڕۆکە سوورەکانی خوێنت بکات و یارمەتی بدات بۆ دیاریکردنی هۆکاری کەمخوێنیت.
پشکنینی فێریتین ئاستی ئاسن لە خوێندا دەپێوێت. ئاسن گرنگە بۆ دروستکردنی هیمۆگلۆبین کە پرۆتینی ناو خڕۆکە سوورەکانی خوێنە و ئۆکسجین هەڵدەگرێت. ئەگەر تووشی کەمخوێنی بوویت، ئاستی فێریتینەکەت کەم دەبێتەوە.
چارەسەر:
لە کاتێکدا کۆمەڵێک چارەسەری جیاواز بۆ کەمخوێنی لەبەردەستدان، بەڵام باشترین ڕێگەی چارەسەرکردن بەپێی هۆکاری بنەڕەتی حاڵەتەکە دەگۆڕێت.
یەکێک لە چارەسەرە باوەکان بۆ کەمخوێنی بریتییە لە تەواوکەری ئاسن. ئەگەر کەمخوێنی بەهۆی کەمی ئاسنەوە بێت، خواردنی تەواوکەری ئاسن دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ پڕکردنەوەی کۆگاکانی ئاسن لە جەستەدا و ڕاستکردنەوەی کەمخوێنییەکە. تەواوکەری ئاسن بە شێوەیەکی گشتی بە شێوەی زارەکی دەخورێت، لە شێوەی حەب یان کەپسول.
لە هەندێک حاڵەتدا کەمخوێنی ڕەنگە بەهۆی لەدەستدانی خوێنەوە بێت. ئەگەر ئەمە بێت، چارەسەرکردن لەسەر ڕاستکردنەوەی هۆکاری بنەڕەتی لەدەستدانی خوێنەکە دەبێت. ئەمەش لەوانەیە نەشتەرگەری بۆ ڕاستکردنەوەی کێشەیەکی وەک برینی یان شێرپەنجە، یان چارەسەرکردنی حاڵەتێک بێت کە دەبێتە هۆی خوێنبەربوونی نائاسایی، وەک سوڕی مانگانەی قورس.
هەروەها ڕەنگە هەندێک جۆری کەمخوێنی بە گواستنەوەی خوێن چارەسەر بکرێن. گواستنەوەی خوێن دەتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ چارەسەرکردنی کەمخوێنی کە بەهۆی کەمی ژمارەی خڕۆکە سوورەکانی خوێنەوە دروست دەبێت. هەروەها دەتوانرێت گواستنەوەی خوێن بۆ چارەسەرکردنی کەمخوێنی بەکاربهێنرێت کە بەهۆی کەمی ئاستی هیمۆگلۆبینەوە دروست دەبێت.
لە هەندێک حاڵەتدا کەمخوێنی ڕەنگە بە دەرمان چارەسەر بکرێت. ئەو دەرمانانەی کە دەتوانرێت بۆ چارەسەری کەمخوێنی بەکاربهێنرێن بریتین لە ئێریترۆپۆیتین و دێربیپۆئیتین کە دەرمانن یارمەتیدەرن بۆ هاندانی بەرهەمهێنانی خڕۆکە سوورەکانی خوێن.
هەروەها دەتوانرێت کەمخوێنی بە گۆڕینی شێوازی ژیان چارەسەر بکرێت. ئەگەر کەمخوێنی بەهۆی کەمی خۆراکەوە بوو، وەک کەمی ئاسن لە خۆراکدا، ئەوا گرتنەبەری هەنگاوەکان بۆ باشترکردنی خۆراکەکە یارمەتیدەر دەبێت بۆ ڕاستکردنەوەی کەمخوێنییەکە. هەروەها دوورکەوتنەوە لەو خۆراکانەی کە دەبنە هۆی کەمخوێنی یان خراپتری دەکەن، وەک ئەوانەی ڕێژەیەکی بەرزی قوڕقوشمیان (Lead) تێدایە، یارمەتیدەرە.
کەمخوێنی دەتوانێت حاڵەتێکی مەترسیدار بێت، بۆیە گرنگە سەردانی پزیشک بکەیت ئەگەر پێت وایە لەوانەیە تووشی کەمخوێنی بوویت. کەمخوێنی دەتوانرێت بە پشکنینی خوێن دەستنیشان بکرێت، چارەسەریش لەسەر بنەمای هۆکاری بنەڕەتی کەمخوێنی دەبێت.
سەرچاوەکان:
- Anemia. Hematology.org. (n.d.). Retrieved July 2022, from https://www.hematology.org/education/patients/anemia
- U.S. Department of Health and Human Services. (n.d.). Anemia – what is anemia? National Heart Lung and Blood Institute. Retrieved July 2022, from https://www.nhlbi.nih.gov/health/anemia
- Low Red Blood Cell Counts: Anemia. American Cancer Society. (n.d.). Retrieved July 2022, from https://www.cancer.org/treatment/treatments-and-side-effects/physical-side-effects/low-blood-counts/anemia.html
- Chaparro, C. M., & Suchdev, P. S. (2019, August). Anemia epidemiology, pathophysiology, and etiology in low- and middle-income countries. Annals of the New York Academy of Sciences. Retrieved July 2022, from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6697587/
- U.S. Department of Health and Human Services. (n.d.). Anemia of inflammation or chronic disease. National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. Retrieved July 2022, from https://www.niddk.nih.gov/health-information/blood-diseases/anemia-inflammation-chronic-disease
- https://www.nhlbi.nih.gov/sites/default/files/publications/NHLBI_OSPEEC_YourGuidetoAnemia_Booklet_RELEASE_508.pdf
